ويلهم فريډرک هيګل او حمزه خان شنوارې – ۳

“تاريخ يو جدلياتي حرکت دې په کوم کښې چې په خلګو پسې خلګ، نابغه (Genius) پسې نابغه د مطلق آله کار جوړيږي”.

“تاريخ د بشريت يوه قصه يا رومان دئ. پکار ده چې ماضي د حال نه حاضر وګڼولکه چې حال ظاهري دې. ځکه چې هم دغه حال تکراريږي خو په مختلفه درجو او زمانو کښې. دا حاضر حال محمول دئ په ماضي او حامل دئ د استقبال. په هيڅ ځای کښې طبيعت بيا بيا تکرار نه کوي. “کل يوم هو في شان” دئ. په هيڅ ځای کښې دوه حالتونه د يو بل په څېر نه دي. البته يو برڅېرن نظر دغه څېزونه په يو حال ليدلئ او ګڼلئ شي. د هغو هېه په څېر والي او مشابهت ډېر جزي دئ او په اکثرو حالاتو کښې هغه يو اختلاف وي”.

په لنډه توګه د هيګل “تاريخ، سياست او رياست او د دوئ په خپل منځ کښې د تړون” په حقله، د هيګل دا وينا به موږ ته يو ښه نظر راکړي:

“د سياست ژور قانون خپلواکي ده. د بدلون لپاره يوه پراخه لاره ده. تاريخ د  خپلواکي وده Growth ده او رياست منظمه خپلواکي ده (لا بايد چې وي)”. د خپلواکي دا تکرار څرګندوي چې هيګل د درې واړو شتون د خپلواکي لپاره مهم ګڼي. لکه څنګه چې هيګل د تضاداتو ليوال دې، هم داسي د رياست په حقله دې وينا کښې د تضاد پلوی ښکاري. په خپلو ليکنو کښې رياست د خپلواکی لپاره اړين ګڼي او هم دا وائي چې فرد دي د رياست تابع وي.

د دې پورتنئ وينا مقايسه به د بابا له ليکنو سره وکړو. اول به يې دا وينا راواخلو چې “….د بدلون لپاره يوه پراخه لاره ده”. د بابا شعر دې:

حجره د زړونو بويه چې پراخه پښتانه کا

بيا ځای د پکښې پسته د حالاتو مېلمانه کا

د بدلون د جدلياتي پروسه په حقله بابا ليکي:

“او چي نه ئ قبلوي نو د انسان په بنيادي عناصرو کښې شخړه پېدا شي. د دې شخړي نتيجه داشي چې غالب او حاکم حيوانيت هغه جوړ شوې تمدن ختم کړي او بيا د يو بل نوي تمدن بنياد کښيږدي. خو چې کله دا دويم تمدن هم کامل شي او د هغه اثرات په خارج پرېوځي نو د انسانيت په تحت الشعور او لا شعور کښې بيا په هغه تنقيد شروع شي او چې انسانيت ورته هرکلی او نه وائ بيا بحراني حالت شروع شي او څه موده پس حيوانيت نوې نظام جوړ کړي.”

حالات خو منګوټي دي په ارهټ د زمانه کښې

ډکيږي او تشيږي اوبـــــه خور د ژوندانــــه کا

د بابا د رياست په حقله نظر:

“تر څو چې انسان د تهذيب او تمدن په حقله په فطري قانون روان نه شي او د اعتدال په نقطه کلک او نه دريږي تر هغه به د هغه نظام د هغه نوع د پاره ښه زيرئ او نه لري او نه به هغه د يو داسې رياست په جوړولو کښې کامياب شي چې د هغه نوع د پاره د صحيح انساني ارتقا ضمانت کولئ شي”.

دواړه مفکرين د رياست شتون د انسان لپاره اړين ګڼي. او رياست د يو مقصد د پوره کولو لپاره وسيله شميري. هغه مقصد منظمه خپلواکي، د خپلواکئ شعور لا انساني ارتقا ده. سره له دې چې دواړه آئيډلسټ وو خو ورسره د يو قومي رياست پلويان وو. د هيګل په فلسفه کښې د قامونو هغه مقام/ځای دې کوم چي د مارکس په فلسفه کښې د طبقاتودې.

“هيګل وائي چي د تاريخي ارتقا اصول قامي ذهانت دې. په هره زمانه کښې داسي قام وي چي مقصد يې د دنيا پر مختګ وي (د جدليات له هغه ځای څخه کوم ته چي دنيا رارسېدلې وي). بې شکه چي په دې دور کښې دا جرمن قوم دې”.

حمزه بابا په (ژوند) کښې ليکي
چي تر څو پښتون منظم، آزاد، خوشحال او قوي نه وي، ټول ايشياي هم منظم، آزاد، خوشحال او قوي نشي پاتې کېدې.

د مليت نـمره د پـرخې پــه څېر
ستا ددې شوخو پلوشو سره ځم
دا چي خرد هم په ملت ځاروي
زه دې هم داسي لېونو سره ځم

1. Lectures on the philosophy of world history — Hegel

2. Phenomenology of Spirit — Hegel

3. History of Western Philosophy — Bertrand Russell

4. Story of Philosophy —- Will Durant

5. Sophie’s world — Jostein Gaarder